در زمینه کارآفرینی صنایع دستی مشکل عدم شناخت اکوسیستم تولید است نه فروش

در زمینه کارآفرینی صنایع دستی مشکل عدم شناخت اکوسیستم تولید است نه فروش

به گزارش ارسالی از دفتر کارآفرینی و ارتباط با صنعت دانشگاه هنر شیراز وبیناری در هفته ملی صنایع دستی و فرش در تاریخ 22 خرداد ماه 1401 با محوریت شعار سال 1401 با عنوان «سال تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» با دبیری خانم دکتر الهه ایمانی برگزار شد. در این نشست علمی ابتدا آقای حجت اله مراد خانی با موضوع «راهکارهای کارآفرینی در صنایع دستی از رویا تا واقعیت» به سخنرانی پرداختند و سپس آقای دکتر حمید کارگر با عنوان «فردای فرش؛ چه آینده ای در انتظار فرش ایران است؟» به ارایه وضعیت و چالش های مربوط به حوزه فرش دستباف و آینده پیش روی آن و ارائه راهکارهای عملیاتی در این زمینه برای تولید و اشتغال آفرینی پرداختند.
آقای مرادخانی پژوهشگر صنایع خلاق و تحلیل¬گر کسب و کارهای صنایع دستی در ابتدای سخن خود اشاره کردند که کارآفرینی واژه نو ظهوری است که در سال های اخیر با رویکردهای نظری فراوانی در کرسی های دانشگاهی مطرح شده است. مفهوم کارآفرینی دلالت بر فرآیند خلق ارزش های جدید مادی و معنوی دارد که در نتیجه عمل کنشگران آن به وجود می آید. کارآفرینی با نوآوری و خلاقیت ارتباطی تنگاتنگ دارد؛ در واقع با خلق منابع و تولیدات جدید نوآوری در کارآفرینی صورت می گیرد. صنایع دستی به عنوان یکی از هنر صنعت های کهن ایران با تنوع محصولات بسیار زیادی است که یکی از مشکلاتی که در حوزه کارآفرینی آن در کشور ما وجود دارد این است که برخی آن را امری بسیار سهل و ممکن قلمداد می¬کنند و بیشتر به سمت و سوی برگزاری جشنواره ها و تجلیل ها پیش رفته است و برخی نیز بر این باور هستند که در شرایط فعلی با قطعیت از کارآفرینی صنایع دستی صحبت به میان آوردن امری رویایی است تا واقع گرایانه. در صورتی که سوال اصلی این است که آیا کارآفرینی با معنای جهانی آن در صنایع دستی امکان پذیر است؟
آقای مرادخانی مدرس دانشگاه در ادامه گفتند: زمانی که صحبت از کارآفرینی می شود پای نوآوری مطرح می شود که خود نوآوری با خلاقیت همراه است اما به لحاظ تقدم و تاخر ابتدا خلاقیت صورت می گیرد سپس نوآوری. یعنی در واقع زمانی که یک ایده و طرح جدید و نو در ذهن شکل می گیرد اینجا خلاقیت به منصه ظهور می رسد اما زمانی که ایده تبدیل به یک محصول می شود آنجا نوآوری صورت می گیرد که در واقع در مرحله اول، عرصه کارآفرینی فعال می شود. اما متاسفانه در بسیاری از مواقع در ایران زمانی که صحبت از کارآفرینی می شود بندهای قبلی آن که مربوط به خلاقیت است مورد توجه قرار نمی گیرد بنابراین ایده های تازه مسلماً ترسیم نمی شود و همین مساله باعث سرخوردگی برای فعالان صنایع دستی و فرش شکل می گیرد.
به همین دلیل لازم است که علاقمندان به کارآفرینی در این حوزه نکاتی را در نظر داشته باشند تا واقع بینانه بتوانند وارد این عرصه شوند چرا که صنایع دستی هم قابلیت اشتغال و هم ثروت را دارد. یکی از مشکلات اصلی و مهم صنایع دستی در کشور بر خلاف تصور و صحبت هایی که می شود مربوط به اکوسیستم تولید آن است نه فروش آنها. یعنی مشکلاتی در حوزه تولید صنایع دستی وجود دارد که زمانی که مرحله فرآیند تولید تمام می شود مانع های جدی محسوب می شوند. تولید یک اکوسیستم است که عدم شناخت ابعاد مختلف آن مانع از فروش کالا و تعطیلی و رخوت می شود. اکوسیستم تولید در حوزه صنایع دستی در حقیقت تمام مراحل از موضوع اولیه در ذهن هنرمند که شکل می گیرد تا مراحل پایانی بسته بندی را شامل می شود. در این بین شناخت زنجیره تامین مواد اولیه، ساخت و ابزارهای مورد استفاده و بهره مندی از فناوری های جدید، آگاهی نسبت به مراکز و افراد مرتبط با تولید و مرحله مهمی به نام مرحله پایانی(Finishing) که در بسیای از مواقع در صنایع دستی مورد توجه قرار نمی گیرد و بعد از آن بسته بندی دارای اهمیت فراوانی است. پس می توان گفت مشکلات عمده در این زمینه به این علت است که تولید به شکل یک اکوسیستم نگریسته نمی شود در صورتی که در زمینه صنایع دستی شناخت اکوسیستم تولید بسیار حیاتی است.
مساله مهم بعدی برای حضور در بازار داشتن آموزش مستمر است. آموزش هایی مانند تقویت طراحی که لازم است دانشجویان در کنار دروس دانشگاهی حتماً برنامه ویژه ای برای طراحی و شناخت سبک های جدید و فناوری هایی جدید داشته باشند چرا که تسلط بر طراحی و شناخت فناوری های جدید تسهیلات فراونی را به همراه دارد به عنوان نمونه کیفیت محصول را افزایش داده و قیمت نهایی را کاهش می دهند، در واقع ماشین تسهیلگر است و زمان تولید را می توانند کاهش دهند. مرحله دیگر شناخت فناوری¬ های دیجیتالی و آموزش و تولید محتوا و شناخت بروزرسانی شبکه های اجتماعی است. زیرا امروزه یکی از بازارهای مهم، شبکه های مجازی هستند مرحله بعدی آموزش در ارتقا تکنیک های تولید همگام با جهان است.
در ادامه تاکید بیشتری بر پرورش خلاقیت داشتند که با تمرین، تکرار و شناخت مواد و مصالح هر اثری می توان به مرحله خلاقیت دست یافت. موضوع مهم بعدی مطالعه و پژوهش فراوان است زیرا تا زمانی که یک هنرمند شناخت کامل بر تاریخ هنر، مردم شناسی، مواد و مصالح و جریان مد روز نداشته باشد محصولی که تولید می کند در کنتراست شدیدی با نیازهای بازار خواهد بود و نکته آخر اینکه یکی از مسائل بسیار مهم نبود اکوسیستم ارتباطی در بین فعالان صنایع دستی است و بهتر است که دانشجویان از دوران دانشگاه اکوسیستم ارتباطی خود را تشکیل دهند و کار تیمی و گروهی را آغاز کنند چرا که کار تیمی هزینه را کاهش داده و کیفیت کار را اتقا می دهد و در مرحله بعدی و وسیعتر ارتباط با مخاطب را آغاز کنند.
آقای مرادخانی در انتها اشاره کردند کسانی که در حوزه صنایع دستی فعالیت خواهند کرد در سایتmcth.ir مربوط به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اطلاعات کاملی درباره مراحل گرفتن مجوزهای کارگاهی انفرادی و گروهی با تفکیک آمده است که لازم است قبل از شروع کار به دقت مورد مطالعه قرار بگیرند و با تاکید بسیار زیاد بر شناخت اکوسیستم تولید با نگاهی واقع بینانه هزینه ها کاهش می یابند و موفقیت در آن حرفه افزایش خواهد یافت.
با وجود همه چالش¬ها و مرثیه ها فرش ایرانی داوم و بقا خواهد داشت و در آینده همچنان زنده خواهد ماند زیرا..... در ادامه نشست آقای دکتر کارگر رئیس اسبق مرکز ملی فرش و مدیر عامل شرکت آستان قدس رضوی به طور تخصصی درباره فرش دستباف سخنرانی فرمودند، ایشان در ابتدای سخن گفتند که فرش را می توان از منظرهای مختلفی نگریست، از منظر تجارت جهانی و صادرات آن که همواره دارای اهمیت بوده یا از دیدگاه تولید کیفت و اصالت آن که در جهان زبانزد بوده یا از منظر سیاست گذای بر آن و نگاه دولتمردان به آن نگریست، می توان نگاه دانشگاهی و آموزشی به آن داشت و یا از باب اشتغال زایی که ارزش افزوده بالایی دارد به آن نگاه کرد و یا از دیدگاه قوانین بیمه وخدمات حمایتی بدان نگریست و یا از باب محیط بیرونی یعنی همه عواملی که بر تولید و تجارت فرش تاثیر گذار هستند مثل تحریم و کالاهای رقیب.
مدیر عامل شرکت آستان قدس رضوی در ادامه صحبت¬هایشان فرش را از تمام زوایای ذکر شده مورد بحث و بررسی قرار دادند تا حال و روز فرش امروز مشخص شود و چنین ادامه دادند که صحبت های امروز ما شاید بیشتر مرثیه هایی برای فرش دستباف باشد حقیقتی که وجود دارد این است که تنگنای اقتصادی و دشواری معیشت موجب شده است فرش دستباف از سبد خانوار حذف شود. با وجود اینکه مزایای زیادی فرش دستباف دارد اما به دلیل هزینه بالای این کالا، پیشنهاد استفاده و خرید فرش دستباف کار راحتی نیست، مساله بعدی تغییر در سبک زندگی باعث شده مصرف فرش دستباف کاهش پیدا کند و اینکه در گذشته نگاه سرمایه ای به کالای فرش بوده است اما امروزه نگاه مصرفی جایگزین آن شده و همین موضوع بر اقتصاد فرش تاثیر گذاشته است. فرش زمانی در رویدادها و مناسبت ها مورد استفاده بوده اما امروزه حتی از برنامه های فرهنگی هم حذف شده است. جریان بعدی مدسازی و تحمیل سلیقه ها بر طراحی فرش دستباف است که پشت کردن به اصالت ها را منجر شده است به طوری که ساده گرایی و حداقل رنگ ها که دور از نقوش گردان و زیبایی فرش های کلاسیک هستند و بعضاً طرح ها و نقوش درهم ریخته مد شده¬اند.
چالش مهم بعدی کیفیت و اصالت فرش دستباف ایران است که با تولید کور و بی هدف، مواد اولیه نامرغوب، پشم های دباغی، رنگ های بی ثبات، جفتی بافی، بی گره بافی، پشم های دباغی و ویسکوز تا ابریشم درجه چندم و رنگ¬ های شیمیایی بی ثبات و خروج پشم دستریس از ایران همگی منجر به آسیب و کاستی شده است. و اما در زمینه تجارت فرش، افت شدید صادرات به کمتر از ارزش 100 میلیون دلار در سال نشان دهنده این مساله است که نمی توان گفت فرش یکی از اقلام مهم صادراتی کشور است و در اینجا ارائه داده های صحیح اهمیت بسیار بالایی بر برنامه ریزی آینده فرش دارد. آمار سال 2020 نشان می دهد که هند با ارزش 36.6% درصد بالاترین و بعد از آن پاکستان با 7.39% و نپال 6.99% و ایران در رده چهارم با 6.71% از سهم جهانی را در صادرات فرش دستباف داشته اند. به طور کلی بازار فرش در جهان در حال کوچک شدن است و در ایران کاهش آن بسیار بیشتر است زیرا زمانی در اوج بوده است. فرش دستباف که روزگاری سهمی 30 درصدی از مجموع صادرات غیرنفتی کشور را داشت؛ اکنون به سهمی کمتر از یک درصد رسیده است و یا آماری داده می شود که امروزه نزدیک به 2 میلیون نفر بافنده داریم در صورتی که این آمار خیالی باعث اوهام شده و در نتیجه برنامه ریزی¬های اشتباهی صورت خواهد گرفت.
از کارگاه¬های سلطنتی بافت فرش در عهد صفویه تا امروز که از بیم هزینه های سربار به تعطیلی کارگاه ها انجامیده آسیب جدی دیگری به فرش ایران زده است زیرا تولید پراکنده و خانگی امکان نظارت مستمر بر بافت و امکان اخذ سفارش های بزرگ پارچه و... را سلب می کند. نکته بعدی این است که بی توجهی به نیاز مخاطب باعث انباشت محصول روی دست تولیدکننده ¬ها شده است. مساله مهم بعدی که می توان به عنوان سوگوارۀ فرش یاد کرد آموزش آن است که هنرستان های فرش با بی استقبالی روبرو هستند و از طرفی دیگر رشد قارچ گونه رشته فرش در دانشگاه ها پایان نامه ها و مقالات غیرکاربردی را به همراه داشته همچنین این رشته به دلیل منابع کم درسی، کارگاه ها و آزمایشگاه ها در اوایل تاسیس منجر به فارغ التحصیلانی شد که توانایی پیوند با صنعت و بازار را نداشتند در واقع ورود بی برنامه و ادامۀ بی برنامه تر در تحصیلات تکمیلی باعث بیکاری دنش¬آموختگان و جذب در دیگر رشته¬های کاری یا در خدمت رقیب را منجر شد در صورتی که هدفمند بودن آن نتایج مثبت زیادی را به همراه داشت.
مساله بعدی فشار محیط بیرون است که فرش ایران مدام با مسائلی مانند تحریم ها، کشورهای رقیب که با قیمت بسیار پایین و کفپوش های دیگر می توانند تولید کنند در حال دست و پنجه نرم کردن است. در کنار تحریم های خارجی خود تحریمی و شعارزدگی و بی عملی در مدیریت هنر-صنعت فرش باعث افت های بسیار شدیدتری شد زیرا مستندات و نمودارها نشان می دهد قبل از شروع توافق برجام صادرات به حدود 300 میلیون دلار رسیده بود که بعد از امضا تفاهم نامه به حدود 500 میلیون دلار رسید و بعد ازاینکه ترامپ از برجام خارج شد می پذیریم که 200 میلیون دلار را ازدست دهیم و به 300 میلیون دلار پیشین بازگردیم اما کاهش بسیار بالاتر بوده و به زیر 100 میلیون دلار در سال رسیده است بنابراین نمی توان همه مشکلات را در نتیجه تحریم دانست. بلکه عوامل متعدد داخلی همچون عدم تبلیغات؛ رشد تصاعدی بهای مواد اولیه پشم، ابریشم، رنگزاها،...؛ اصرار به شتاب در بازگرداندن ارز حاصل از صادرات فرش؛ بی توجهی به رقبا؛ استفاده نکردن از دانش و ابزار بازاریابی همگی از چالش های اساسی در فرش دستباف هستند. اشتباه بزرگ دیگر در مدیریت این است که همواره فرش را کالا سرمایه ای معرفی می کنیم اما به یکباره با حراجی های 50 و 80 درصدی که در مناسبت ها به فرش دستباف داده می شود اعتماد مشتری به سرمایه ای بودن فرش به یکباره از دست می رود و صدمه جبران ناپذیری به فرش وارد می شود. یکی از موضوعاتی که باید مد نظر قرار داد معرفی صحیحی از قالی ایرانی، ادبیات آن و مواد اولیه و نحوه بافت آن به مخاطب است. صدمه بعدی بیمه نبودن قالیبافان علیرغم وعده هایی که بارها داده شده، است.
دکتر کارگر در جمع بندی صحبت های خود گفتند گذشته از همه مشکلاتی که ذکر شد نباید آینده فرش را مختومه اعلام کرد بلکه با جرات و جسارت می گویم که فرش همچنان بر روی پاهای خود می ایستد همانگونه که در طول تاریخ در مقابل ناملایماتی همچون حمله تازیان و مغول ها ایستادگی کرده است. با وجود همه تحریم ها و سیاست های بد مدیریتی همچنان فرش ایرانی زنده خواهد ماند به مدد نقاط سپید و امیدهایی که وجود دارد زیرا در ایران تنوع توليدات از نظر طرح و نقش، رنگ، اندازه، جنس الياف وجود دارد همچنین پشتوانه هاي فرهنگی، هنري، تاريخی و ملی به آن و نگاه مثبت در بازارهاي جهانی به فرش دستباف ايران وجود دارد. بخش عمده مواد اوليه مصرفی در توليد فرش در داخل کشور است. سازگار بودن مواد اوليه مصرفی در فرش دستباف با محيط زيست و سلامت انسان باعث خواهد شد فرش دستباف ایرانی بماند هنوز نيروي کار ماهر در هنر- صنعت فرش دستباف در ايران بسیار وجود دارد. هنوز هم مراکز و موسسات علمی- پژوهشی در زمينه هاي مرتبط با فرش دستباف فعالیت می کنند. شبکه توزيع و فروش در بسياري از کشورها هست. فرش دستباف نياز به حداقل سرمايه گذاري براي ايجاد اشتغال و دارا بودن سهم بالاي ارزش افزوده را دارد. نشان تجاري (برند) فرش دستباف ايران در بازارهاي جهانی هنوز هم بسیار شناخته شده است. تعدد و تنوع کاربرد و روش هاي بافت، رفو و مرمت و عدم استفاده از کار کودکان بر خلاف کشورهای رقیب و قابليت نوآوري گسترده در طرح و رنگ بر اساس سليقه مصرف کنندگان در کشورهاي مختلف و مهمتر از همه حضور نسل جوان و دانشجویان و نگاه های نو و نوآوري¬ها در عين حفظ اصالت ها و همچنین آشتی با اينترنت با توسعه حضور در فضاي مجازي و رونق کسب و کارهاي اينترنت و استفاده از فناوری روز همگی روزنه های امیدی هستند که با اطمینان می توانم بگویم با وجود همه چالش¬ها و روضه ها فرش ایرانی داوم و بقا خواهد داشت و در آینده همچنان حفظ و زنده خواهد ماند.